مالپه‌رێ خابير مالپه‌ره‌كێ سه‌ربه‌خو یێ هه‌مه‌ره‌نگه
Related Articles
سعد محمد حسن
* (ئارثـەر ئاربرى) و قویناغێن ژیانا وى:
– ل (12/5/1905) ل باژێرێ (بورتسموث) ل باشورێ (ئينگلته‌را) ژدایكبوویه.
– كورێ چارێ ژ كوما برایێن خوه یێن پێنچ.
– بابێ وى ئه‌فسه‌ر بوو، د هێزا شاهانه‌یا دەریایى یا بریتانیدا.
– هه‌تا قویناغا دواناوه‌ندیێ ژی ل باژێرێ (بورتسموث) خواندییه.
– ده‌رچوویێ زانینگه‌ها (كامبریدج) یا خواندنێن كلاسیكیێن لاتینی و یونانى.
– فێرى زمانێ (عه‌ره‌بى و فارسى) بوویه ژلایێ ماموستایێ خوه (رینولد نیكلسون) ڤه ل سالا (1927ز).
– دویڤرا و ل سالا (1931ز) گه‌شتكرییه بۆ وه‌لاتێ (مصرێ) پێخه‌مه‌ت ته‌مامكرنا خواندنا (زمانێ عه‌ره‌بى).
– زڤریڤه بۆ (مصرێ) و بوویه سه‌روك به‌شێ خواندنێن كه‌ڤن (یونانى و لاتینى) ل زانینگه‌ها (قاهیره).
– پێخەمەت دویڤچوونێ بۆ (کەلتورێ ئیسلامى) گه‌شتكرییه بۆ وه‌لاتێن (لوبنان و سوریا و فلستینێ).
– ل وه‌لاتێ (مصرێ) هه‌ڤژینیێ پێك دئینت دگه‌ل كچه‌كا رومانى (سیرینا سیمونز) و دبنه ده‌یبابێن كچه‌كا ته‌نیا ب ناڤێ (ئانا سارا).
– ل دەمێ زڤرینێ بۆ ئنگلته‌را دئێته دامه‌زراندن وه‌ك هاریكارێ پارێزگارێ (نڤیسینگه‌ها دیوانا هندى) ل (له‌نده‌ن).
– دگه‌ل ده‌سپێكا جه‌نگا جیهانییا دووێ (1939ز) هاتییه ڤه‌گوهاستن بۆ (وه‌زاره‌تا راگه‌هاندنێ) ل (له‌نده‌ن).
– د وى ده‌میدا بوویه سه‌رنڤیسه‌رێ گوڤارا هه‌یڤانه‌یا فارسى ب ناڤێ (رۆزگار -سه‌ره‌ده‌مێ نوى-) و سه‌ر‌په‌رشتییا چه‌ندین به‌لاڤوكێن دى دكر ئه‌وێن دهاتینه وه‌شاندن ب زمانێ (عه‌ره‌بى و فارسى).
– دگه‌ل دویماهییا جه‌نگا جیهانییا دووێ ل سالا (1944ز) دئێته دامه‌زراندن وه‌ك ماموستایێ (زمانێ فارسى) ل كولیژا خواندنێن رۆژهه‌لاتى و ئه‌فریقى ل زانینگه‌ها (له‌نده‌ن)، و پشتى دوو سالان دبته ماموستایێ (زمانێ عه‌ره‌بى).
– ل سالا (1947ز) هه‌تا ژیێ وى ب دویماهى دئێت دبتە ماموستایێ (زمانێ عه‌ره‌بى) ل زانینگه‌ها (كامبریدج).
– ل سالا (1964ز) هاتییه خه‌لاتكرن ب میدالیا (ئه‌كادیمییا پله ئێك) ژلایێ (شاهێ ئیرانێ) ڤه.
– ل سالا (1963ز) دكتورایا فه‌خرى پێ هاتییه دان ژلایێ زانینگه‌ها (مالتا).
– بوویه ئه‌ندامێ (ئه‌كادیمیا ئیرانى) و (كومه‌لا زمانزانێن عه‌ره‌بى ل قاهیره و دیمه‌شقێ).
– نێزیكى (100) به‌رهه‌مان پشتخوه‌ڤه هێلاینه ژ نڤیسین و وه‌رگێران و دویڤداجوون و راست‌ڤه‌كرنێ.
– گرنگى دایه ب بابه‌تێن (ئیسلاما سه‌ر‌ده‌م) و (رۆژهه‌لاتناسییا بریتانى).
– ئێك ژ نڤیسینێن وى (فه‌هرستا ده‌ستخه‌تێن رۆژهه‌لاتى) یه، بوویه ئامرازه‌كێ سه‌ره‌كى بۆ زانایێن گرنگیێ ب بیاڤێ ئیسلامى دده‌ن.
– ل ده‌سپێكا سالێن پێنجیان و ل ده‌مێ ڤیاى وه‌رگێرانه‌كا نوى بۆ قورئانێ بكه‌ت، ئێكه‌م جار كومه‌كا ئایه‌تێن هه‌لبژارتى وه‌رگێران دگه‌ل پێشه‌كییه‌كا درێژ و ناڤكر بـ (The Holy Koran) قورئانا پیرۆز.
– ل سالا (1955ز) راڤه‌كرنا قورئانا پیرۆز به‌لاڤه‌كر ب ناڤێ (The Koran Interpreted) “قورئانا راڤه‌كرى”.
– رابوویه ب ئه‌نجامدانا گه‌له‌ك نڤیسینێن زانایێ مه‌زنێ موسلمان (مه‌ولانا جه‌لاله‌ددینێ رومى) و پێناسه‌كرنا وان بۆ وه‌لاتێن رۆژئاڤاى.
– هه‌روه‌سا گه‌له‌ك ژ نڤیسینێن بیرمه‌ندێ موسلمان (موحه‌ممه‌د ئیقبالى) ژی شڕوڤه‌كرینه.
– دگۆت: (رۆژهه‌لاتناس ئه‌وه یێ شاره‌زابوونه‌كا كویر دزمان و ئه‌ده‌بیاتێن ملله‌تێن رۆژهه‌لاتیدا هه‌بت).
* وه‌غه‌را دویماهیێ:
هه‌ر ژ سالا (1956ز) تووشى چه‌ندین نه‌خوه‌شییان بوو، هه‌تاكو ل رۆژ (2/تشرینا ئێكێ/1969ز) ل مالا خوه ل باژێرێ (كمبریدج) وه‌غه‌ركرى.
* په‌سنا (ئارسه‌ر ئاربرى):
– د ڤه‌كولینه‌كا گوڤارا زانستيیا خواندنێن ئیسلامى ل زانینگه‌ها (كووێت) یاکو ژلایێ دكتور (عبدالله الخطیب) ڤە هاتییه ئه‌نجامدان تێدا دیاربوویه كو: « وه‌رگێرانا ئاربرى بۆ قورئانا پیرۆز هاتییه هه‌ژمارتن ژ گرنكترین وه‌رگێرانا چونكى حه‌زكرنه‌كا مه‌زن بۆ هه‌بوویه ژلایێ ته‌خا ره‌وشه‌نبیرێن رۆژئاڤاى ڤه، نه‌خاسمه وەرگێرا وى جودایه ب (جوانییا شێوازێ خوە یێ ئه‌ده‌بى)، و پره ژ زانینێ ».
و دبێژت وه‌رگێرانا (ئاربرى) جودایه ژ هه‌مى وه‌رگێر و راڤه‌كرنێن دى یێن رۆژهه‌لاتناسا ب راستبێژییا ده‌رباره‌ى قورئانێ و پێغه‌مبه‌راتییا موحه‌ممه‌دى (سلاڤ لێ بن)، و ڤاله‌یه ژ نه‌راستییه‌كا مه‌ره‌مدار.
– ژلایێ کومەکا ماموستایێن کولیژا ئادابێ ل زانینگەها موصل کوربەندەکێ رەوشەنبیرى لژێر ناڤ و نیشانێن (جهود المستشرق آرثر آربري في الدراسات العربية والاسلامية) ل هولا (ئیبن ئەثیر) ل رێکەفتى (12 / 10 / 2020) هاتە گرێدان.
* ژ ڕاستبێژیێن ئارسه‌ر ئاربرى:
– ل دەسپێکا وەرگێرانا خوە بۆ قورئانا پیرۆز، دبێژت: « ئەز حەمدا وێ قودرەتا خودایى دکەم یا کو وەحی ب سەر پێغەمبەرێ خوە موحەممەدى (سلاڤ لێ بن) دا ئینایە خوارێ، ئەوێ ئێکەم جار ئایەتێن قورئانا پیرۆز خواندین ».
– د وه‌رگێرانا ویدا بۆ قورئانا پیرۆز گه‌له‌ك هه‌لویستێن ئه‌رینى هه‌نه: ره‌تكرنا وان دكه‌ت یێن ب قورئانێ ب گومان وه‌كى رۆژهه‌لاتناس (ئارگولیوس) و (جب)ى، و دبێژت: « قورئانا پیرۆز وه‌حیه و هێزه‌كا خوداییە و چ هەبوونەک وەکى وێ نابن، و برێكا وه‌حیێ بۆ پێغه‌مبه‌رى هاتییه ».
– (ئاربرى) د دیداره‌كا خوه‌دا دبێژت: « قورئانا توحفه‌یه‌كا ئه‌ده‌بییه‌كا نه‌مره نموونه‌یێن وه‌كى وێ نینن د چ زماناندا».
و دبێژت:
« پێكڤه‌گرێدانه‌كا سه‌رسورمان دناڤبه‌را ئایه‌تێن پیرۆزێن قورئانێدا هه‌یه، و گونجاندنەکا ناڤخویى دناڤبەرا هەمى ئایەت و سورەتێن وێدا هەیە ب مەزنترین پلەیێن گونجاندنێ ».
« قورئانا پیرۆز د بلندترین پله‌یا ره‌وانبێژی و جوان ڤه‌هاندن و ئیعجازێدایه، وه‌ك ره‌تكرن بۆ گه‌له‌ك گومانبازان وه‌كى (توماس كارلیل)ى، و دبێژت ئاریشا وان ئه‌وه: تێناگه‌هن و هه‌ست ب خوه‌شییا ره‌وانبێژییا وێ ناكه‌ن».
« قورئانا پیرۆز كارتێكرنه‌كا ده‌روونی ل سه‌ر ناخێ مرۆڤى هه‌یه، و دیاردكه‌ت كو قورئانێ كارتێكرنه‌كا ئه‌رێنى ل سه‌ر ده‌روونێ وى كرییه ».
و دبێژت: « ل ده‌مێ ئه‌ز گوهدارییا قورئانێ دكه‌م وه‌كى خوه دئێته خواندن، هه‌روه‌كى ئه‌ز گوه ل لێدانا دلێ خوه دبم ». پەرتووکا [حتى الملائكة تسأل د.جيفري لانگ، لاپەر (206)].
« ئه‌ڤ قورئانا ئه‌م نوكه دخوینین هه‌مان قورئانه یاكو ل سه‌ر خه‌لیفه (عوسمانێ كورێ عه‌فانى) هاتییه كومكرن، بێى كو ئێك پیتەک ژێ بهێته كێمكرن یان گوهۆرین ».
