مالپه‌رێ خابير مالپه‌ره‌كێ سه‌ربه‌خو یێ هه‌مه‌ره‌نگه
Related Articles
سعد محمد حسن
زانايێ ئایینان و زانستێ کومەلایەتى
– ل سالا (1916ز) ل (ئينگلتەرا) ژدایکبوویە.
– بابێ وى مەسیحى بوو و دەیکا وى جوهى.
– ل دەسپێکا ژیانا خوە بیروباوەرێن دەیبابێن خوه دخواند و دويڤچوون بۆ دکر.
– دویڤرا دويڤچوون و لێکولین بۆ ئایینێ هندوسا و بوزیان و فەلسەفا وان دکر دگەل بەراووردیا وان ب رێبازێن یونانیێن گەڤن.
– پاشى خواندنا هندەک ژ بیردوز و رێبازێن کومەلایەتیێن نوى دکر، ب تایبه‌تى بیروکەیێن زانا و فەیلەسوفێ روسیێ مەزن (ليو تولستوى).
* سەرهاتییا موسلمانبوونا رۆژهەلاتناس (مستر روڤ)ى:
– سەرەراى تێکەلبوونا ب مللەتێن رۆژهەلاتى خواندنا وى بۆ ئایینێ ئیسلامێ گیروبوو.
– ل دەسپێکێ ئەوى قورئانا وەرگێراى ژلایێ (رودويل)ى ڤە، خواند، پێ کارتێکەر نەبوو، چونکى نە وەرگێرەکا باوەرپێکەر بوو، تژى نەزانین و گومانبازى بوون.
– پشتى هەڤنیاسینێ دناڤبەرا وى و بانگخوازەکێ موسلمانێ رەوشەنبیر دا، ئەو رێنیشاندەریێ بۆ دکەت بۆ وەرگێرێن باوەرپێکەر یێن ژلایێ زانایێن موسلمانا ڤە هاتینە وەرگێران، و بەرێ وى دا وان شڕوڤەکرنێن قورئانێ یێن هاتینە شڕوڤەکرن ل سەر بناغەیەکێ عەقلى و لوژیکى، و هاندانا وى کر ئەو وان پەرتووکێن ئیسلامى بخوینت یێن ب بەلگەتر و سەلمینەر، ئەو چەندە بۆ هاریکار بۆ وى ئەو ژ نێزیک ڕاستییا ئیسلامێ بزانت، و شەیدابوون بۆ پەیداکرنا ئەو پتر بخوینت و باشتر شارەزا بت ب بنەما و ئارمانجێت ئیسلامێ برێکا ژێدەرێن وێ یێن زانستی و نە گومانباز.
– پەیوەندى ب چەندین کومەلێن ئیسلامى دکەت، و دویڤچوونەکا ب تێر و تەسەل دکەت بۆ کارتێکرنا ئیسلامێ ل سەر رەفتار و پەیوەندیێن وان؛ بۆ وى دووپات دبت مەزنیا ئیسلامێ و ب هەمى باوەریا خوە باوەردار دبت.
چاوا ئەڤ رۆژهەلاتناسە موسلمان دبت:
– دبێژت: [رۆژەکێ ل سالا (1945ز)، ئەز هاتم داخوازکرن ژلایێ هندەک هەڤالان بۆ تەماشەکرنا نڤێژا چەژنێ، و خوارنا تێشتا چەژنێ پشتى نڤێژێ، ئەو هەلکەفت دەلیڤەیەک جوان بوو ئەز ژنێزیک وێ خرڤەبوونا نێڤدەولەتیا موسلمانان ب بینم، من چ دەمارگێرییەک یان رەگەزپەرێسییەک نەدیت… ل وێرێ من چاڤپێکەفتن کر دگەل میرەکێ وەلاتێ تورکیا، کومەکا مرۆڤێن هەژار و دەستکورت ل دۆر بوون، هەمى روینشتیبوون پێکڤە خوارن دخوارن، من د رویێ زەنگینێن واندا چ خوەشکاندنەکا نەراست یان خوەتەکلیفدان و خوەدیارکرنەکا درەو ب وەکەهەڤیێ نەدیت، من کەسێن پیستێن وان سپى دگەل پیست رەشا د سوحبەتێن کەیفخوەش دکرن، بێى ب بینم تشتەک کومەلا وان ژێک جودا دکەت یان هندەک ژوان لاددەت بۆ جهەکى کێم، من ئەو هەستکرنا ب پلەیێن کومەلایەتیا کرێت نەدیت ئەوا دئێتە ڤەشارتن د پشت پەردەیێن نەراستێن باشيێدا].
– [تێرامن هەبوو پشتى بیرکرن و هزرکرن: ئەز خوە ب بینم ئۆتۆماتیکی ئەز یێ ڕاستەرێ دبم بۆ باوەریێ ب ڤى ئایینى پشتى من خواندن بۆ هەمى ئاینێن دى یێن بەرنیاس کرین و چو ژوان سەرنجا من بال خوەڤە نە کێشاى، و وبێى هیچ قەناعەت بۆ من ب ئایینەک ژوان پەیدا ببت].
* داغبارییا وى ب رەوشتبەرزییا موسلمانان
[من گه‌شتكر بۆ گه‌له‌ك وه‌لاتێن جودا ل سه‌رانسه‌رى جيهانێ ل رۆژهه‌لات و رۆژئاڤا، ده‌ليڤه بۆمن چێبوو ئه‌ز چاڤدێرييا هندێ بكه‌م كو هه‌ر جهه‌كێ بچمێ كا ئه‌و چاوان پێشوازيێ ل بيانى و رێڤنگا دكه‌ن، و ئێكه‌م تشتێ سه‌رنجامن راكێشاى ئه‌ز بزانم رێزگرتن و قەدرگرتنا وان بۆ پێشوازییا خەلکێ چاوايه، (من هزركر كو دبت ئه‌ڤ تيتاله ل نك هنده‌ك ژوان هه‌بت پێخەمەت بەرژەوەندیێ یان بۆ مفاوەرگرتنەکێ ژ وێ رێزگرتنێ)، من نەدیت ژبلى موسلمانان مللەتەک بگەهیتە ئاستێ وان بۆ رێزگرتنا بیانیان و گەرم پێشوازیکرنا وان، و هەڤسوزییا وان دگەل رێڤينگا بێى چاڤەرێبوونێ بۆ هیچ بەرانبەرەکێ بکەن، یان پێشبینیا بەرژەوەندییەکێ ژێ بکەن].
– [و ژلایێ ئابوری ڤە من دیت ب تنێ کومەلگەهێن موسلمانن جوداهی دناڤبەرا زەنگین و هەژاراندا نە هێلاى، برێکەکا وەسا هەژار نەئێنە پالدان بۆ خرابکرنا کیانێ جڤاکى، و پەیداکرنا تێکچوون و کەرب و کینێ].(2).
* داغبار بوو ب مەزنیا ئایینێ ئیسلامێ
– پلەبەرزییا ئارمانج و بنەمایێن ئیسلامێ.
– و شیانکارییا ئیسلامێ بۆ چارەسەرکرنا ئاریشەیان و بەرهنگارییا ئاستەنگێن تاکەکەس تووش دبنێ، و کومەلگەه پێ دئێنە ئازاردان.
– گونجانبوونا سەیر یا شەریعەتێ ئیسلامێ دگەل ژینگەه و شارستانییەتێن جودا ب نەوەکئێکى و دویرییا وان ڤە.
– پشتى ڕاستەرێبوونا وى بۆ ئایینێ ئیسلامێ، ئەو ئایینێ دل و عەقل و هەستێن وى هەمبێزکرین، بانگخوازی بۆ ئایینێ خوە دکر، پێخەمەت دیارکرنا بنەمایێن پیرۆزێن ئیسلامێ و ئارمانجێن وێ یێن مەزن بۆ خەلکێ خوە، و هەلوەشاندنا درەو و گومانێن گومانبازان، و هەلوەشاندنا تومەت و بێبەختیێن دوژمنێن ئیسلامێ پالداینە ئیسلامێ (3).
ژێدەر: (عظماء أسلموا) یا دکتور راغب سرجانى.
(1) مفيد غەندور: (الإسلام يصطفي من الغرب العظماء) لاپەر 130، 131.
(2) ژێدەرێ پێشتر: ل 131، 132.
(3) ژێدەرێ پێشتر: ل 132، 133.
